گوهر«گوهرشاد»هنوز می‌درخشد

 نامش را می‌توان بانوی زنده تاریخ گذاشت که با گذشت بیش‌از 650سال از حیاتش، هنوز هم یادش می‌کنیم؛ بانویی که با کار خیر نامش در ایران ماندگار شد.
گوهرشادآغا وقتی در 33سالگی پایش به مشهد رسید، هنوز جوهر مهر پادشاهی شاهرخ گورکانی بر پادشاهی ایران خشک نشده بود و خراسان روزهای آشفته‌اش را سپری می‌کرد. باوجود این، او با محکم‌شدن فرمانروایی پسرش سلطان ابراهیم بر شیراز، با خواهر و مادرش راهی مشهد شد و در این شهر کلنگ ساخت بزرگ‌ترین مسجد را بر زمین زد.

او که براساس کتیبه‌های موجود در مسجدش (کلمه «یاعلی» و تکرار نام حضرت علی(ع) پس از نام حضرت محمد(ص) در دو طرف پایه ایوان مقصوره) شیعه جعفری بود، دل‌بستگی‌اش به امام‌رضا(ع) را با ساخت مسجدی در قبله‌گاه حرم مطهر
نشان‌داد.

مسجدی که در 11سال ساخته شد

شاهرخ، پسر تیمور، وقتی پا جا پای او گذاشت، مانند پدرش، همسرانش را در حوزه هنر و معماری آزاد گذاشت. براین اساس شمار آثار باقی‌مانده از ملکت‌آغا بیشتر از دیگرزنان او و آثار بجامانده از گوهرشاد‌آغا هم باشکوه‌تر از آثار دیگرزنان او است.
البته چون گوهرشاد نسبت به دیگرزنان شاهرخ نفوذ بیشتری در دربار او داشت، بهترین معمارها هم در اختیار او بودند. او برای ساخت مسجد گوهرشاد استاد قوام‌الدین شیرازی را که معمار مشهور عصر تیموریان بود، به‌کار گرفت. 

در همان سال‌های ابتدایی آغاز ساخت مسجد، خان‌زاده‌بیگم، مادر گوهرشادآغا، از دنیا رفت و او مادرش را در جوار حرم مطهر امام‌رضا(ع) دفن کرد و گویا خودش هم دوست‌داشت خانه ابدی‌اش در نزدیکی مادرش باشد، اما قتل شبانه دستش را از مشهد کوتاه کرد.

گوهرشاد یازده‌سال از عمرش را صرف ساخت مسجدش کرد. وقتی هم ساخت‌وساز به پایان رسید، از میان پسرانش که هردو خطاط بودند، بایسنقرمیرزا خطاطی ایوان مقصوره را برعهده گرفت. البته سلطان‌ابراهیم که از او دو کتاب قرآن به یادگار مانده (یکی در موزه پارس استان فارس و دیگری در آستان‌قدس نگهداری می‌شود) چون حاکم شیراز بود، موفق به کتیبه‌نویسی نشد.

گوهرشادآغا که موفق شده‌بود در آن زمان بزرگ‌ترین مسجد را بسازد، درست چهل سال پس از افتتاح مسجدش شبانه به‌دست برادرزاده شاهرخ به قتل رسید و با دفن پیکرش در مدرسه‌ای که خودش بانی ساخت آن در هرات شده‌بود، پرونده زندگی‌اش برای همیشه بسته شد. باوجود این، هنوز نام او که در مسجد گوهرشاد در دو محل(بالای در نقره‌ای دارالسیاده و کتیبه ایوان مقصوره) آمده، همچنان زنده‌است.
منابع: تاریخ آستان‌قدس(عطاردی) و مسجد و موقوفات گوهرشاد(سیدی).

باشکوه‌ترین مسجد مشهد

امروز با وسعتی که حرم‌مطهر پیدا‌کرده‌است، مسجد گوهرشاد دیگر مجاور خانه‌های مردم و بازار بزرگ نیست. روزگاری که گوهرشادخاتون ساخت این مسجد را در مساحت 9هزارو410متر شروع‌کرد، طبق نقشه‌های قوام‌الدین شیرازی چهار ایوان، 26غرفه، هفت شبستان، یک گنبد و دو مناره برای این فضا طراحی شد. مناره‌ها در این مسجد ویژگی منحصربه‌فردی دارند؛ اینکه از روی زمین آغاز می‌شوند و تا حدود چهل متر ارتفاع دارند. شیوه خاص تزیینات آن هم در کشیدگی الف‌های «لا اله الا ا...» و کتابت قصیده‌ای هجده‌بیتی در کنار اسماءالحسنی و احادیث پیامبر(ص) است.

کتیبه دور ایوان مقصوره که به خط بایسنقر نوشته‌شده، آیاتی از سوره توبه است. در این ایوان که مقرنس زیبایی دارد، کتیبه زیادی نوشته شده که بیشترین عبارت به‌کاررفته «ا... الباقی» با 216بار تکرار است.

در این مسجد منبری از شاهکارهای منبت منتسب به حضرت صاحب‌الزمان(عج) قراردارد که استاد محمد خراسانی در سال 1242قمری (دوران فتحعلی‌شاه) با چوب گردو و گلابی بدون به‌کاربردن میخ ساخته است.

صحن این مسجد از معدودصحن‌های حرم است که حوض دارد. گویا این حوض از زمان ساخت مسجد بوده و سال‌های پس از زلزله سال1084قمری با آوار ایوان مقصوره پرشده است. البته در دهه1330 حوض دوباره هشت‌گوش ساخته شد.